Entrevista a Francisco Carballo na revista Terra e Tempo

Maceda, onde comeza todo. É un entorno rural asociado aos estereotipos do conservadorismo e a reacción, mais a experiencia vital da infancia racha con ese prexuízo, ao presenciar o dinamismo do agrarismo e do comunista dos Álvarez, Benigno e Basilio. Concretamente o gran líder comunista galego deste período era veciño do concello. Cal foi o impacto que isto causou na consciencia de Francisco Carballo?

Maceda é un municipio cuns aspectos conservadores e outros avanzados. A súa vila ten unha feira dous días ao mes. A do 20 xa vén do século XVI. As feiras, unhas pequenas minas do estaño que hai precisamente na miña parroquia, Asadur, e o factor do ferrocarril que pasa preto en que traballaban moitos obreiros, son factores que influíron nos aspectos avanzados que se deron na República. De xeito que Benigno Álvarez logrou estabelecer o seu sindicato agrario comunista, tamén os da mina tiñan tendencias socialistas. Na taberna, isto contáxiase, e se engadimos que tiñamos uns mestres extraordinariamente avanzados. Así, a miña parroquia con 150 casas tiña tres escolas. É neste contexto que Benigno Álvarez cobra a relevancia que tivo. Mais non é el só. Toda a súa familia. O seu pai, Don Demetrio, o veterinario que xa fora alcalde de Maceda, e os seus irmáns. Eu de pequeno só oía falar ben de Don Benigno, como un home que ía traer unha especie de paraíso. Dicíanche algúns señores cando falaban con nós: “Isto vai cambiar nenos. Xa non vai haber propiedade privada, vai ser todo colectivo, imos ser todos irmáns...”. Na Guerra, Maceda foi moi castigada. En decembro do 36 foron fusilados varios, mais houbo tamén mortos dos chamados ‘paseados’. A min, con 11 anos, estudando o bacharelato, leváronos a un monte para que vísemos as barbaridades que se estaban facendo, porque aparecera morto un individuo paseado debaixo dunha ponte. Entón, o que asimilamos nós no 36 é que unha serie de xente, que estaba considerada na zona como boa e activa, eran fusilados polos militares e os falanxistas. Nós, os de Maceda, tiñamos un concepto distinto do doutros rapaces que viñan adoutrinados contra o comunismo. Nós dicíamos: Pero, se esa xente era estupenda, non facían mal a ninguén, xogaban ao fútbol con nós, e mesmo ían a misa.

Segundo vas estudando, logo decátaste das contradicións. Como eses mesmos que facían esas cousas, fusilaban, atopábalos na Igrexa? Como é posíbel?

Para min a Guerra era vivida de distinto xeito que poñían os libros: a cruzada. Para min, era o asasinato de xente inocente que aspiraba ao que eles entendían que era o progreso. Por iso, cando topábamos co que poñía a prensa e os libros sobre o acontecido, poñendo Benigno Álvarez como un ‘sedicioso’, unha fera... nós dicíamos: “Que va! Iso non é verdade”. O mesmo que facían con Basilio Álvarez que andaba moito por alí. Presentábano como un ser extravagante, que chocaba coa visión directa que nós tivéramos del. E ese choque foi moi positivo para algúns, porque todas estas figuras que eran vilipendiadas polo franquismo nós coñecéramos, e mesmo outros que eran conservadores e os trataran non podían dicir nada perverso deles e despectivo.

Isto serviuche no teu labor de historiador para rachar entón cos prexuízos, mesmo para ir alén das etiquetas coas que se despacha na historiografía certos movementos como é o agrario que, para moitos, era incompatíbel coa ideoloxía comunista.

Si, porque para había un diálogo constante entre os obreiros, mestres e labregos, e discutían sobre proxectos de desenvolvemento rural. Había un sindicalismo na liña de Basilio, que era máis profesional, e o de Benigno, que era un sindicalismo máis ideolóxico. Pero, en vez de inimizade e confrontarse, houbo entre eles complementariedade e mesmo puntos de colaboración. Mais, para min, o que máis influíu ideoloxicamente na poboación foi o ensino nocturno para adultos en que mestres de carácter socialista divulgaban ideas avanzadas. Estes mestres animaban a lecturas, lecturas en galego que facía que estes homes maiores falasen cos rapaces sobre Rosalía, Curros, etc... Ese era un camiño para que a xente maior se decatase das posibilidades de transformación do país.

Por seguir a rematar o ambiente no que te criaches, hai outra figura relevante do comunismo orixinaria de Maceda. Mais quizais tivo menos impacto, o que foi Secretario Xeral do PCE para Galiza no 45 e que tratou de dirixir a Guerrilla até que foi fusilado, Xosé Gómez Gayoso.

A súa familia era moi coñecida, mais el vivía en Vigo, e a súa influencia non a captei. Tiñamos noticia deles, pero non o coñecín directamente. Hai que ter en conta que Maceda foi moi castigada polo franquismo e familias enteiras tiveron que marchar de alí. Simplemente por votar a esquerda, mesmo a máis moderada, de Azaña.

Outra figura relevante dese concello foi o Arcebispo Quiroga Palacios. Que impacto tivo na súa aldea de orixe?

Si, Quiroga Palacios naceu en Maceda, fillo dun Garda Civil; nese tempo era párroco en Ourense e profesor. Foi dos primeiros galegos que estudou directamente a escritura da Biblia. E quizais, dalgún xeito, isto facía que tivese unha mentalidade menos escolástica que o clero en xeral. Eu coñecino máis tarde, mais sei que a súa posición é valente no 36; foi de defensa dos que ían ser xulgados para ser fusilados. O que lle custou o cargo. Mais o bispo de Tui levouno con el de axudante cando o destinaron para Valladolid, e desde alí é que pasa a bispo de Mondoñedo, e logo xa a Santiago de Compostela. Era un bispo conservador e un bispo autoritario. Mais é unha persoa que lía e estaba un pouco aberto aos cambios. No Concilio Vaticano os bispos españois tiveron un impacto terríbel, e non o aceptaron. El si. Foi o primeiro presidente da Conferencia Episcopal. Tiña aspectos positivos e negativos. Aí está a súa relación co Generalísimo. Mais era unha persoa que vivía cunha grande austeridade e sobriedade. Repartía entre os necesitados o que el recibía. Cando morreu non deixou nada acumulado. E no aspecto teolóxico era un home liberado da cadea da escolástica. Lembro o da pastoral do integrista Blanco Najera, bispo de Ourense, en que prohibía os bailes agarrados, que eran considerados por el pecaminosos. Isto colocou a diocese nunha situación moi difícil. Os cregos foron xuntarse co Arcebispo, con Quiroga, e presentáronlle o problema. El levantouse e díxolles: “Vostedes queren confrontarme coas normas que dita un bispo. Non o van conseguir. Vostedes son adultos. Vostedes estudan. Decidide vós como persoas adultas que sodes.”

,
E a súa posición a respecto do Vaticano II, en referencia ao que alí determinan como uso das linguas ‘vernáculas’, abandonando o latín. Como é que en Catalunya e Euskadi se fai referencia ás súas linguas propias, mentres el acepta como lingua vernácula o castelán? El que tivera e tiña tan boas relacións co galeguismo, daquela co propio Ramón Piñeiro.

Eu creo que el actuou ben na medida en que abriu a posibilidade da liturxia en galego do ano 67. Faltoulle o terse oposto no seu momento aos que dicían que a lingua vernácula que di o concilio era o español. Ese foi o seu erro. E logo quixo emendalo. Típico de Quiroga. Cando un individuo ten unha mentalidade diferente do grupo que fai: retírase ou asimilase? Quiroga optou por unha terceira. Tratar de conxugar as dúas cousas. Non me vou opoñer dicindo que a vernácula é o galego, mais vou facer unha excepción permitindo a liturxia en galego. Menos é nada. E así estamos. Cando se sacou a liturxia en galego insistíase: tamén é propia de Galiza a liturxia en castelán. Ou sexa que a nefasta pregunta ao clero de cal era a lingua vernácula e a súa ignorante resposta tivo unhas consecuencias fatais. Mais na igrexa os antigaleguistas eran dominantes.

E o teu contacto co galeguismo foi tamén temperán. Tiveches noticia del noticia na túa infancia.

Si. Non con nomes teóricos ou ideolóxicos. Mais na miña parroquia vivíase ese ambiente. Na miña casa moitos libros eran galegos e portugueses. Non se falaba de galeguismo, mais si do galego e de Galiza. E como un tío meu, que ía as aulas nocturnas para adultos, viña recitando poemas galegos de memoria. E nós falábamos galego. E no bacharelato seguimos a falar galego. Mais, ao chegar a Madrid prohibíronnolo. Tiñamos que facelo a escondidas. Alí, non castigaban como nos seminarios galegos, pero reprendíanos: “Non se pode falar galego.”

E como crente, como repercutiu o 36 na túa concepción relixiosa?

Nós non admitimos o da cruzada. Para nós era unha guerra entre os que querían cambio e os que non o querían. Mais non a percibimos como unha guerra relixiosa. Para nós, a versión que nós contaban entraba en conflito co que nós vivíramos. E cando superei esta contradición? Cando fun a Inglaterra no 53 e coñecín o que se falaba ou escribía sobre a nosa historia coincidía coa miña idea de guerra políticoeconómica. E comprendín como os crimes que se cometeran na miña zona non tiñan por que ser aceptábeis por unha persoa relixiosa coma min. Na Complutense en Madrid todo era subterfuxios. Nin un só profesor se atreveu a enfrontarse con este tema. Entón, cando volvín de Europa vin cambiado.

Mais a igrexa no seu conxunto tivo un papel relevante no conflito. Hai análise de casos individuais efectivamente disidentes desa posición oficial a prol de Franco, mais quizais cómpre analizar tamén se houbo algún grupo organizado que actuou como tal. Non sei cal foi o papel das diferentes ordes relixiosas. No caso do xesuítas parece que hai unha intervención belixerante activa co fascismo.

Eu non sei como se comportaron as distintas ordes. Os Paúis optaron polo silencio. Nunca falaron diso até que se asina o Concordato e entón aceptan e fanse franquistas. Mais mentres é o confronto optan polo silencio. Os xesuítas foron expulsados pola República e entón teñen sectores importantes moi interesados en recuperar as súas propiedades e a súa presenza a través do golpe militar. Quizais por iso foron tan proclives. Mais o resto dividiuse en tres grupos. O maioritario era neutral. Outro sector importante era pro-franquista e outro crítico. E nós víamos isto no seminario. Un profesor chegaba gabando unha batalla, outro diante deste mesmo feito pedía que se rezase por todos os mortos ao que nos levou esta tolería.

E, a respecto do proceso de galeguización da igrexa que parecía incipiente no período republicano, que repercusión tivo o 36?

Dentro do clero, o galeguismo viña desde o seu nacemento, desde Ferreiro e Murguía. Mais, nun momento dado, o episcopado enfrontouse co galeguismo como perigoso. Sobre todo a partir de Basilio Álvarez, a pesar de que este non era galeguista. Mais moito clero ía con Basilio Álvarez, e os galeguistas tiñan este crego como referente da loita polo país. Entón o episcopado puxo un freo ao galeguismo. Había dous sacerdotes de Santiago que eran militantes do Partido Galeguista. Mais, en xeral, non se apuntaban a este partido pola posición contraria do episcopado. De xeito que mesmo había máis cregos afiliados aos partidos republicanos que ao galeguista, cando o Partido Galeguista quería estar á marxe do debate entre clericalismo e anticlericalismo.

Retomemos o que supuxo a viaxe a Europa para contrastar as propias visións que entraban en contradición coa que topaches en Madrid, unhas concepcións persoais que puideches ver corroboradas ou reforzadas nas lecturas e conversas en Inglaterra.

Cando estaba en terceiro da carreira de Historia é que vou a Londres. É entón que clarifiquei os puntos que eu xa tiña sobre o que nos contaban da persecución relixiosa. Falando con cregos de alí, dicíanme: “É certo o da persecución dos relixiosos, mais lóxico no marco da Guerra Civil. Vés que este está co teu inimigo, entón ti atacalo”. Eu, até ese momento, non tivera unha posición belixerante contra o Franquismo. Mais, a partir dese momento, no 53, e sempre que puiden, declareime antifranquista. Eu podo dicir coma este Papa: “Nunca votei ás dereitas”. Nin sequera cando Franco facía aqueles referendos obrigatorios. Nunca os votei. Desde os 27 anos.

Mais a Madrid tamén chegaron voces discordantes e anovadoras para os vosos ouvidos. Véxase o caso de Pierre Vilar.

Si, claro, pero moi excepcionalmente. Alí viñeron dar conferencias Pierre Vilar e Vicens Vives. Este último era un historiador que influíu moitísimo. Traballaba en Barcelona, pero era da escola francesa dos Annales, unha corrente que, fronte á historia política (dos reis ou dos dirixentes), propoñía unha historia social nos catro niveis: económico, social, cultural e político. En Madrid era franquismo puro e duro. Mais houbo filtracións. Alí non había nada que aprender. Pero cando chega Pierre Vilar tivo un impacto liberador. Dobremente liberador: do franquismo, mais tamén do tipo de historia que se estudaba; unha historia positivista e compracente, fronte á historia crítica e social.

Mais Pierre Vilar, quen estivera na República en Barcelona, só falaría de historia e non da súa militancia antifranquista...

El só falaba de historia. Mais atoparse con el foi un acontecemento. El era marxista e tiña unha visión fundamentalmente económica. Vendo da escola dos Annales, superaba esta. A xente quedou pasmada. Para min Pierre é un historiador único. É moi exacto, non che enche de datos. Ten unha visión universal facendo historia local.

E xa no plano ideolóxico. O teu primeiro contacto co nacionalismo como movemento político foi en Euskadi, non?

Eu fun a Barakaldo, e estiven do 58 ao 65. Cando cheguei vin moitas pintadas de ETA, mais daquela aínda era un grupo cultural. E tiven, claro, contacto con esa xente. Viñan por alí. Un escapado, outro a preguntar se podía dar unha conferencia, non política senón cultural. Entón daquela ETA con Txillardegi, que eu logo traería a Vigo a dar conferencias, era simplemente a esquerda do PNV. E este contacto con esta xente si que me fixo pensar en Galiza. Como eu, cando estivera en Marín do 55 ao 58, tivera contacto cos vellos galeguistas. Non tiña problema cos nacionalistas vascos. Eles dicíanme: “Vós, os galegos, entendédesnos porque sodes celtas”. Eu dicía para min: “Nós os galegos?” Eu. Porque alí había algún outro que.... Así que, en Euskadi podemos dicir que comezou a asomar esta cuestión. Mais foi en Salamanca onde entrei en contacto directo co tema. Mais ben, cando fun a Roma, alí había galegos estudando. Estaba Torres Queiruga e outros, e xa colaborando co grupo galeguista de Mondoñedo que había en Salamanca. Mais o primeiro Terra e Tempo que merquei foi en Roma. E logo tratei de seguir comprándoo. Así, pois, a miña entrada no movemento nacionalista sería xa en Salamanca.

Mais vés a Salamanca para tratar de facer fronte a un conflito que había no Seminario en que che nomean reitor. É produto das dificultades de aplicar o Vaticano II, ou a que se debe dito problema que che encomendan arranxar?

Acaba o Vaticano II. Hai un momento de crise con motivo da súa aplicación. Problemas en moitos Seminario. Algúns pechan. Porque os seminaristas esixen outra teoloxía, piden cambios. E os bispos optan por pechar estes seminarios. En Salamanca, mesmo hai unha folga pedindo cambios. Pois, cando eu cheguei, seguía todo como antes do Concilio. Para os profesores, iso que acontecera en Roma non tiña nada que ver con eles. Mais o Concilio Vaticano ten un carácter que non tiveran os Concilios anteriores pois ten unha perspectiva global, un estudo da realidade actual e a posta ao día; o “aggiornamento”, que dicía Xoán XXIII. A liturxia, en vez de ser en latín, na lingua que fala a xente. A Igrexa, en vez de ser os cregos, non a Igrexa é a comunidade. A revelación non cae do ceo, é como colectivamente se acepta aquilo que é coherente coa natureza humana, etc. O Vaticano II irrompe fronte a unha rutina de séculos. Por iso, supón unha grande crise. Entón, nesa situación pónseme a min á fronte deste Seminario para ver como, sen disolvelo, sen botar xente, se pode ir camiñando, introducindo novos profesores que ían cos novos tempos. E fixemos o que puidemos.

Que supuxo esta experiencia de xestor e reformador desde a reitoría do seminario?

Para min foi magnífico porque tiven que impregnarme dese concilio. Tiven que estudalo, asimilalo e cambiar eu. Antes, consistía en practicar o que dicía un libro e, de súpeto, aquilo deixaba de valer. A vida dun crego é moi peculiar. Un metíase na intimidade da xente a través da confesión. E iso era un xeito violento de meterse na xente. E iso era preciso mudalo. En calquera caso, non estaba eu só. Estabamos un grupo que íamos polo mesmo camiño. E así traballamos durante 6 anos. Aos 6 anos, houbo unha reacción en sentido contrario que aínda dura até hoxe, unha reacción dun sector que consideraba que había que anular o Vaticano II e seguir co que había antes. E venceron con Xoán Paulo II. Bieito fixo algo por mitigar esta reacción. E o actual di que tratará de facer realidade o Vaticano II. Vexamos a ver se o logra porque as forzas contrarias son tremendas. Xa se están organizando. En calquera caso, algo cambiou co Vaticano II, e algo se filtrou en revistas como Concilium e outros grupos. Pero, claro que supuña en moitos casos unha mudanza radical; lembremos que a Igrexa que viña combatendo a liberdade de consciencia, neste concilio pasa a defender o contrario.

E como foi o retorno á Terra, unha rentrée desde unha politización forxada fóra?

Si, eu xa aprendera o que era o nacionalismo, xa aceptara as liñas dunha Igrexa actual que votaba á esquerda se facía falta... pois, antes, votar á esquerda era un crime. Dicía o bispo de Ourense de 1909 que un cristián que isto facía en contra das directrices da Igrexa era mal cristián. Cando chego a Vigo, o primeiro que fago e apuntarme á Asociación Cultural. Alí xa había un crego, eu son o segundo. E despois diso veu todo; a AS-PG e o sindicalismo, a AN-PG, etc. Na Asociación Cultural, antes de chegar, cando se puxo Bautista de presidente, houbo unha especie de escisión e marcharon algúns. Entón, os que quedaban eran practicamente todos nacionalistas. Logo, coa AN-PG xa entramos en grupo todos automaticamente.

,
E Vigo viña de pasar por un 72 de forte loitas do movemento obreiro. Alí dáse cita os principais activistas políticos. Ti tiveches contacto con algúns deles, por exemplo Moncho Reboiras.

Non. Moncho Reboiras vino algunha vez. No 73 levoume o Padre Seixas para dar unha conferencia sobre Galiza aos rapaces que el tiña de man. E alí andaba el e o seu grupo, pero non o tratei, pois eu, até que naceu a AN-PG, non estiven organizado. Andaba por libre. Cando o 72 eu non estaba, mais en Salamanca tivera un grande impacto na xente nova. Eu chego a fins do 73, e penso que até o 75 non entro no sindicato de ensino, na UTEG; entro cando estou no Instituto Politécnico e aí estou até hoxe.

En calquera caso mesmo a UTEG era clandestina.

Claro, case sempre nos reuníamos na miña casa. E así estivemos dous anos. Logo chegou un momento en que o sindicato medrou e a miña zona quedou un pouco relegada. Mais era todo clandestino. Así é que cando me xulgaron polo libro de Historia de Galiza; alí tiña a policía que se reunían na miña casa. Estabamos fichados. Mesmo na Asociación Cultural, nos actos sempre había algún policía, e cando levantabas a man xa che anotaban. E máis razón cando, no 77, son presidente da Asociación. Mais no momento non te decatabas.

E de súpeto a vida pública, candidato nas primeiras eleccións, co nacionalismo aínda ilegalizado.

Os de Ourense non tiñan ningún candidato ‘veterano’ e chamáronme a min. Foi por teléfono. Dixen que si sen darme conta. Se o chego a pensar, igual non acepto, pero, como estaba afeito a non negarme a nada, aceptei. E participei nesa primeira campaña e nas que viñeron. Desta vez fora ao senado, logo ao Congreso e, finalmente, no 81, ao Parlamento galego.

Mais candidato de ‘causas perdidas’, sen moitas posibilidades de saír...

Ningunha. Sacamos unha miseria de votos, uns 4.000. Para min fora un experiencia nova. Nunca me vira nesa lea. Pero foi curioso. Lembro que me mandaron unha vez só a unha parroquia preto de Xinzo de Limia e, logo de rematar, un rapaz levantou a man e díxome: “Todo o que dixo é falso complemente. Vostede oculta a verdade”. Con moito respecto dixo: “Vostede expón aquí un programa, pero logo a verdade é que son comunistas”. Eu deixeino falar, e logo debatín con el. Pregunteille: “E ti de que organización es?”. “Do PSG”, dixo. Eu expliqueille: “Estades equivocados, aquí hai xente da UPG e da AN-PG. Os da UPG é unha organización comunista, mais na AN-PG hai un sector que non se ten definido por iso e que simplemente é nacionalista galego.” Eu non dixen nada do comunismo, nin a favor nin en contra, senón do programa que tiñamos acordado entre todos. “Se algunha persoa quere ser comunista, pois moi ben, alá el.”, dicíalle, mais o rapaz insistía: “Non, non, non, pero a UPG é a que manda”. Xa empezaban con aquela cisma. Pero foi un caso único, en xeral escoitaban e non había problemas. As outras dúas veces presenteime por Pontevedra. Foi unha experiencia positiva. Agora había que dicir ás organizacións que, cando un individuo é levado a isto, debería contar con máis coñecementos, non ir tan a cegas. Mais, como eu era maior xa pensaban que sabía. Con todo, como eu estivera en tantos actos relixiosos, nas misións en Salamanca e, sobre todo, en Bilbo. E alí collín coñecementos para dirixirme ao público, para comunicar coas masas. Cando empezamos, a maioría non tiña experiencia de orador. Aínda cando me trasladei a Pontevedra, acórdome como Miguel me pediu ás veces que lle dera consellos de oratoria. E efectivamente, os cregos tiñamos formación niso. Penso que hai que preparar algo a xente para o papel que van facer. A min téñenme dito cando daba mitins por aí: “Vostede é profesor, como se lle nota”. Pois, paréceme ben, porque se vas dar un mitin é para ensinar algo.

Mais non fixeches o que se chama ‘carreira política’, nin daquela tiñas iso en mente.

Nin remotamente. Era única e exclusivamente para que o partido fose recoñecido socialmente e presentar unha idea ao mundo. Xa cando se entrou en Santiago, si que xa se vía posibilidades de sacar algo, pero ao principio nin se nos ocorría.

Lembrando a anécdota anterior, parecías vacinado fronte ao anticomunismo. Esta inmunidade terá que ver co que falamos ao principio, da infancia nun entorno onde o comunismo tiña nomes e apelidos, tiña rostro, e non era ese imaxinario monstro, ese demo con cornos cos que se asustaba a xente. Ti non tiveches problema en dialogar e mesmo colaborar con comunistas sen esa barreira que impedira a comunicación e mesmo a unidade.

A min víñanme con eses discursos tenebrosos sobre o comunismo. Dicíanme que estaba condenado polos papas. Eu dicíalles: Si, tamén a masonería e outros, pero iso non significa nada. Ou, en calquera caso, significa que o comunismo, a masonería ou outros teñen puntos que, segundo os papas son condenábeis. Mais non sigas eses puntos, pero iso non che leve a dicir que todo é malo. Algúns pensas que os comunistas comen nenos crus. Eu non. Eu tiven a idea do principio que o comunismo era unha de tantas alternativas políticas, coas súas vantaxes e inconvenientes. En calquera caso, non hai ningún inconveniente para traballar naquelas cousas que se estea de acordo. A min dicíanme: “Este é comunista.” E a min que? Que lle engade esa palabra? É unha persoa dinámica, interesante, traballadora... A que vén si esa palabra? A min que me importa? É cousa súa.

Xa, pero o cualificativo de ‘comunista’ é usado non para definir un ideario político, senón para descualificalo do campo político e relegalo ao da maldade intrínseca que esixe apartalo ou excluílo da política.

Si, como algo a priori. Eu cítolle os papas: le Xoán XXIII en Pacem in Terris. Di que no comunismo hai cousas que non podemos admitir, pero hai sectores e cousas que mesmo nos dan a razón. E entón calan. Pero como non len nada. Quedou a idea aínda desde o 36, o slogan contra o comunismo. Non, eu nunca me vin afectado por iso. A min, nunca me molestou o máis mínimo que me dixeran que unha persoa era comunista para que eu a xulgase mal, porque eu tiven a experiencia de neno de ver como as mellores persoas, as máis xenerosas e avanzadas, foron matadas por comunistas, e moitos deles nin sequera o eran.

E xa, deixando o activismo estritamente político e electoral, centrándonos no cultural, hai un proxecto que requiriu a túa dedicación plena e intensa, cando menos no seu inicio, cando A Nosa Terra, en vez de pechar, é trasladada a Vigo e alí revive desde as cinzas.

Como sabes, a primeira etapa fundouse ante notario en Marín, e establécese en Santiago no 77. E está alí até o 81. Nese ano, mándana a Vigo e póñenme a min de presidente. Para min, A Nosa Terra supuxo abrirse ao mundo da comunicación, tamén o que era xestionar unha empresa e, sobre todo, de relacionarte cunha serie de xente moi diferente. Alí había de todo. Durante 30 anos, e eu estiven case até o final, fíxose un labor importantísimo, un labor que se pode repetir. Agora está aí o Sermos.

,
Mais como foi a experiencia de botar a andar esta industrial cultural neses momentos tan duros?

Eu, da etapa de Santiago, non sabería dicir como foi a xestión; sei que se empezou con 100 000 pesetas e fixéronse bonos para lograr unha cantidade que, creo, chegaba aos dous millóns. Aos catro anos, debíanse 5 millóns de pesetas. Entón, falouse comigo para que mediara coa UPG, con que tiña boas relacións, para ver se poñían unha solución. Daquela estaba de Secretario Xeral Pedro Luaces, e este home non se atrevía a tomar decisións. Xa estaba a piques de deixar todo. Decidiron suspender o xornal. Pero logo mirouse a solución de poñernos a nós á fronte e enviar o xornal para Vigo. Que fixemos nós? Pedimos 200 000 pesetas cada un ao banco e alugamos un piso en Vigo. Todo empezou paso a paso. Primeiro, eramos moi poucos. E logo tíñamos que partir dunha situación difícil, porque debíamos cubrir as débedas que tiña o xornal da súa etapa de Compostela; 5 millóns de pesetas. Que para aquel entón era moito. Axudounos niso Outeiriño o da Región. Portouse ben porque deu marxe e non nos levou ao xulgado. Entón, nós fixemos un cambio radical: estendemos os accionistas a todo o mundo que quixera. De 12 accionistas que comezamos, pasamos a 700, e algún meteu moito diñeiro. De aí que puidemos mercar unha sede de 700 metros cadrados en Vigo e lanzar a editorial. E así se diversificou a actividade, porque o xornal só non se mantiña. A editorial foi rendíbel. Eu persoalmente tiven unha actuación de animación. Tecnicamente quen levaba isto era un equipo en que subliño aos irmáns Carballa e a Puga. Eu lembro que, como non tiñamos diñeiro para imprimir o xornal en Galiza, fomos a Euskadi. Ao principio tiramos o xornal na rotativa de Egin. Mais, como non pagamos, acabou por cortarnos. Eles andaban moi mal tamén. Foi Eiré a falar con eles e só puido conseguir unha prórroga. Logo pasamos a Deia. Alí fun eu. Ao cabo dun tempo, fomos ao Ideal na Coruña. Isto aforrábanos diñeiro, porque na Coruña levabamos as pranchas, agardabamos que o imprimisen, e traíamos os xornais e íamos repartíndoo á volta. E así foise traballando no día a día. Eu non estaba na etapa final en que foi á bancarrota, mais penso que, quizais, o fallo foi pensar en que, ao contar cun empresario millonario que lle ían sacar as castañas do lume, embarcaron en gastos que logo non puideron asumir. Mais ao fiarse dos grandes empresarios... xa se sabe.

En calquera caso, este país necesita medios propios...

Non cabe a menor dúbida. É unha necesidade. Agora non se pode caer ao día seguinte. Hai que facer as cousas con moita precaución e non confiar nos inimigos. Valerse das propias forzas e ir pouco a pouco.

Naqueles anos de posta en marcha d’A Nosa Terra e outros proxectos culturais de recuperación da nosa historia, ou do que se chama agora ‘memoria histórica’, topámonos cun xuízo esperpéntico e o secuestro do libro de Historia de Galiza. Foi un xuízo na persoa de Francisco Carballo ao nacionalismo, mais tamén unha validación legal do franquismo que era cuestionado cun termo como é a cualificación de ‘asasinato’ ao asasinato de Moncho Reboiras

Si. É que a sentenza di que o Franquismo era un goberno legal e, xa que logo, non era un asasinato. Non se lle escapou iso. O caso é que non tiña eu posta esa palabra e penso que se levou mal o tema porque, cando fixeron o cambio da palabra, deberon terme avisado, porque, así, eu tomaba as medidas pertinentes. Por outra parte, eu non agardaba a sentenza en contra. Quizais os xuíces estaban moi afectados polo 23-F e iso, claro, que non se xestionou ben, porque a idea que quedou que eu fun condenado e os fascistas aproveitaron para reafirmarse en que tiñan razón eles. Se os que cambiaron a palabra advirten a tempo do que fan, entón podíamos preparar a defensa e dar a batalla como é debido pero, así, a cousa saíu mal e houbo que soportala, porque non ía dicir que non fora eu, porque os outros estaban mortos de medo. Con todo, tivo os seus aspectos positivos ao crear algo de consciencia, ao ver a inxusta da sentenza e ao manter unha actitude de resistencia e loita fronte a ela. Así é que se me pide a min que interveña no discurso do 25 de xullo, cando aínda non nos permitían entrar na Quintana.

E no 82 ábrese o proceso para tratar de unificar o nacionalismo coa disolución da AN-PG e a conformación do BNG. Como vives este momento en que parece que ficas relegado da primeira liña política?

Logo do xuízo, eu quedei un pouco desmotivado para seguir tan activo en política porque me dei conta de que, para iso, tiña que estar máis atento e dedicado totalmente a iso. Non podía levarse as cousas de xeito trapalleiro como fixemos co xuízo, senón que temos que estar ao que estamos. Hai que estar pendente no día a día. En política, cando entras, tes que estar moi enriba de cada cousa, porque como te descoides... estás perdido. Porque en política hai moito inimigo. A política non é como xogar ao tenis, que perdes e non pasa nada; en política, iso ten consecuencias para a xente. Por exemplo, o que nos fixeron co do xuramento da Constitución. Eu faría outra cousa. Contra un cuco, hai que buscar outro cuco. Eu, daquela, atribuín un pouco aquilo á falta de preparación; non ter buscado un xeito de manter os principios, sen que che boten do Parlamento. Eu creo que aí estivo o fallo.

O que pasa é que se consideraba que esa ‘expulsión’ ía xerar unha reacción social e ía servir para deslexitimar o réxime que aínda non estaba consolidado...

Que va! Críase iso pero... eu vexo cada vez máis que a sociedade é moi dependente. Na Galiza, os mecanismos herdados do franquismo, persoas e diñeiro da dereita domina grande parte da sociedade. E a sociedade é, pois, moito máis dependente do que se cre. Por tanto, pensar que porque ti fagas un xesto deses vas arrastrar a xente... iso é moi difícil.

Ti, hai tempo que falaches das contradicións que tiña o proceso de unidade do nacionalismo.

Si, claro, agora vémolas claras. Eu teño dito que era interesante que houbese unha dereita nacionalista como en Euskadi e Catalunya, pero que se organizara pola súa conta, e a ver que sacaban. Pero non no BNG. Mais non só a dereita, senón certa esquerda. Eu, daquela, tiña as miñas dúbidas, agora véxoo claro. Temos valores distintos, proxectos diferentes... Eu, entón, xa pensaba, nunca o dixen, mais pensaba, que era mellor unha coalición. Todo contrario do que dicimos: somos unha fronte. Mais claro, cada un anda ao seu, e logo, hai estas tres cousas polas que imos en común... pero nada máis. E aí, ao mellor, podíase subsistir a unidade, cando menos mentres vivan os vellos.

Revista Terra e Tempo nº 163-170, Xullo 2013-Xuño 2014